Tôi từng đọc đâu đó rằng lãng phí, hay rác thải (waste) là một đặc điểm cố hữu của chủ nghĩa tư bản. Nên ngay cả ở Phần Lan, quốc gia nổi tiếng tiết kiệm và tối giản, tôi vẫn nhìn thấy những sự phung phí rất lớn diễn ra quanh mình.
Sau khi học xong khóa Asiakaspalvelu (Dịch vụ khách hàng), tôi đi thực tập tại một siêu thị tương đối lớn gần nhà. Chuỗi siêu thị này hoạt động tại Phần Lan, Thụy Điển, Đức và Đan Mạch, tập trung vào phân khúc hàng tiêu dùng giá rẻ. Chỉ sau vài ngày, tôi nhận ra ngay tình trạng lãng phí bắt nguồn từ cách vận hành của hệ thống.
Toàn bộ mặt hàng đều do trụ sở chính ở Thụy Điển quyết định. Các siêu thị địa phương không được tùy chỉnh danh mục hay số lượng mà chỉ tiếp nhận hàng và bày bán theo thiết kế thống nhất. Kết quả là nhiều sản phẩm không phù hợp với nhu cầu địa phương nhưng vẫn đều đặn được gửi về. Theo người quản lý, chỉ cần một món hàng bán chạy ở Thụy Điển, tập đoàn sẽ đặt thêm và chuyển đến hơn 200 cửa hàng trong chuỗi – bất kể đặc thù từng khu vực ra sao. Hệ quả rất rõ ràng: có những mặt hàng chất đống trên kệ, bụi phủ dày vì không ai mua; ngược lại, có những khoảng trống suốt vài tuần vì đã hết hàng.
Với sản phẩm có hạn sử dụng, sự lãng phí thực sự gây hậu quả lớn hơn. Tôi từng được giao đi vứt hàng trăm hộp thức ăn cho chó vừa đến hạn hoặc bỏ thùng rác hàng chục chậu cây thường xuân bị tồn trên kệ quá lâu. Việc xin mang vài chậu cây về cũng không được phép, bởi quy định nghiêm ngặt: hàng đã bị loại bỏ thì nhân viên và cả người ngoài đều không được nhặt, vì khu để rác luôn khóa kín. Thỉnh thoảng tôi thấy những món đồ gia dụng chỉ hơi móp méo, hoặc lỗi chút xíu cũng bị vứt bỏ – đúng là lãng phí đến vô lý.
Nhân lực cũng được sử dụng theo cách lãng phí không kém (dù nhân lực ở Phần Lan không hề rẻ). Định kỳ, các gian hàng theo chủ đề riêng được sắp xếp lại theo thiết kế mới từ trụ sở Thụy Điển. Có ngày công việc của chúng tôi chỉ là lấy xuống từ kệ hàng trăm chai dầu gội, chuyển sang khu vực khác rồi xếp lại từng chai lên kệ – một chu trình tốn thời gian mà giá trị mang lại rất thấp.
Tình trạng tương tự xuất hiện tại siêu thị thực phẩm. Bạn học của tôi, người thực tập ở đó, kể rằng thực phẩm vừa hết hạn là phải bỏ, dù trứng hay sữa chỉ mang nhãn “best before” – nghĩa là vẫn có thể dùng thêm vài ngày. “Tao tu theo Phật nên thấy mình có tội khi vứt thức ăn đi”, chị bảo. “Nhất là khi trên thế giới còn bao nhiêu người đang đói”.
Tôi từng làm ở một nhà hàng buffet, nên rất hiểu cảm giác tội lỗi ấy. Theo quy định an toàn thực phẩm, nhiều món ăn không được để sang ngày hôm sau, mặc dù với người nghèo thì vẫn hoàn toàn sử dụng được. Có những món đầu bếp mất công chuẩn bị, chỉ để nhân viên phục vụ mang đổ bỏ cuối ngày. Có lần tôi đề nghị thay đổi thực đơn hoặc giảm số lượng chế biến, nhưng mọi thứ vẫn giữ nguyên. Có thể mang về gì thì tôi mang, chia cho hàng xóm, nhưng vẫn còn rất nhiều thứ rơi vào thùng rác.
Nhưng liệu lãng phí có phải chỉ là vấn đề của chủ nghĩa tư bản?
Dường như không.
Một người bạn của tôi, giám sát công trình tại khu công nghiệp ở miền Bắc Việt Nam, kể rằng trong lễ khởi công hồi tháng 11-2025, riêng tiền mua vàng mã để đốt đã hơn 30.000 euro. Trời ạ, người ta bỏ ra hơn 30.000 euro chỉ để mua đồ rồi đốt. Theo thống kê báo chí, người Việt đốt khoảng 60.000 tấn vàng mã mỗi năm – tương đương 193 triệu euro.
Trong khi đó, Việt Nam – dù là nước đang phát triển – vẫn đứng thứ hai khu vực châu Á – Thái Bình Dương về lãng phí thực phẩm, với hơn 8 triệu tấn đồ ăn bị bỏ mỗi năm, gây thiệt hại 3,3 tỷ euro. Ngày còn làm cho cơ quan nhà nước, tôi từng dự nhiều bữa tiệc công quỹ nơi thực đơn được gọi tràn lan dù không bao giờ ăn hết. Ở các nhà hàng buffet, tâm lý “bỏ tiền mua mâm thì đâm cho thủng” khiến không ít thực khách lấy thật nhiều rồi phải đổ đi phần lớn.
Hay đi lên mấy xã nghèo miền núi để hỗ trợ trẻ em, nên tôi xót lắm. Trong khi nhiều nơi đang bỏ đi lượng thực phẩm và vật dụng khổng lồ, những đứa trẻ miền núi lem luốc vẫn ngồi bên đường gặm trái ngô lép – nguồn sống hiếm hoi giữa muôn vàn thiếu thốn.
Vấn đề ở đây không chỉ là kinh tế thị trường hay tín ngưỡng truyền thống. Lãng phí được tạo ra bởi tư duy, bởi cách xã hội định nghĩa giá trị và bởi những cơ chế khiến trách nhiệm bị phân tán.
Ở Bắc Âu, sự tập trung dữ liệu và quy trình vận hành khổng lồ tạo ra lãng phí theo kiểu máy móc: chính xác, lạnh lùng và đều đặn. Ở Việt Nam, lãng phí lại đến từ cảm tính, nghi thức, thói quen và tâm lý thể hiện. Hai mô hình khác nhau, hai nguồn gốc khác nhau, nhưng hậu quả giống nhau: tài nguyên bị bỏ đi, môi trường bị tổn hại, còn con người thì thỉnh thoảng mới thấy chạnh lòng – nhưng không đủ để thay đổi cấu trúc.
Điểm chung lớn nhất là: không ai phải trả giá trực tiếp cho những gì mình vứt bỏ.
Một hộp sữa trong siêu thị, một bàn tiệc bỏ thừa, một xấp vàng mã bị đốt – ai cũng nghĩ rằng đó chỉ là một phần rất nhỏ. Nhưng hàng triệu hành động nhỏ cộng lại thành vấn đề mang tính hệ thống, vượt quá khả năng xử lý của cả xã hội.
Giữa siêu thị sáng đèn ở Phần Lan hay những bữa tiệc xa hoa tại Việt Nam, tôi đều có cùng một cảm giác: một nỗi xót xa rất con người. Lãng phí ở đâu cũng là lãng phí, mà tài nguyên thì không vô hạn.
Chúng ta không thể thay đổi toàn bộ bộ máy, cũng không thể xóa bỏ những nền tảng văn hóa chỉ sau một ngày. Nhưng mỗi người có thể bắt đầu từ hành động nhỏ: tiết kiệm hơn một chút, cân nhắc kỹ hơn một chút, và trân trọng hơn những gì mình đang có.
Bởi vì chỉ cần mỗi người bớt lãng phí một chút, thế giới đã bớt đi rất nhiều bất công vô hình.
No Comment