Tôi có một người hàng xóm sống ngay tầng dưới, thật ra đã quen nhau từ trước khi tôi chuyển đến khu nhà mới. Chị là người Phần, tôi gặp trong nhóm International Women Café được tổ chức hàng tuần tại Luckan – mạng lưới trung tâm văn hóa và dịch vụ cộng đồng Thụy Điển-ngữ ở Phần Lan. Chị 52 tuổi, đã nghỉ hưu sớm vì lý do sức khỏe, nhưng vẫn cố gắng tìm việc bán thời gian, “cho thấy mình còn có ích”. Một hôm ngồi nói chuyện với nhau, chị ấy kể mới bị Kela cắt mất 50% trợ cấp nhà ở vì có thu nhập. “Tao đi làm trợ lý cá nhân cho người già tàn tật, một tuần chưa tới 15 giờ, thu nhập chẳng đáng là bao, việc bị cắt 50% như thế này thật vô lý quá. Thế này có khác gì khuyến khích người ta cứ nằm ườn ở nhà hưởng trợ cấp thay vì kiếm việc để làm?”.
Câu chuyện của chị khiến tôi đặt ra dấu hỏi to đùng
Kela là viết tắt của Kansaneläkelaitos, tiếng Anh là The Social Insurance Institution of Finland – Cơ quan Bảo hiểm Xã hội Phần Lan. Về cơ bản, Kela là nơi người dân được nhận các khoản trợ cấp cơ bản khi thất nghiệp, đi học, có con, ốm đau, hay khi thu nhập quá thấp. Người nước ngoài sống ở Phần Lan nếu có quyền cư trú hợp pháp cũng có thể nhận trợ cấp từ Kela, tất cả các hạng mục như trợ cấp thất nghiệp cơ bản, trợ cấp nhà ở, trợ cấp học tập, trợ cấp trẻ em, trợ cấp ốm đau, thuốc men và trợ cấp xã hội cuối cùng nếu thu nhập quá thấp và không có tài sản nào khác. Nói chung là đủ để bạn không phải sống ngoài trời và thiếu ăn, thiếu mặc ngay cả khi… không làm gì.
Có lần tôi than phiền với thằng em ở Mỹ về việc Phần Lan đang khủng hoảng việc làm và có tỷ lệ người thất nghiệp đứng thứ hai ở châu Âu, nó hỏi ngay: “Có phải vì chế độ phúc lợi xã hội ở đó quá tốt không?”. Tôi ngớ người. Quả thực, từ khi bắt đầu sống tách khỏi bố mẹ, tôi chưa bao giờ phải xin trợ cấp thất nghiệp hay khoản hỗ trợ an sinh xã hội nào nên không bao giờ để ý. Câu thằng em hỏi khiến tôi tự hỏi, quả thực, nếu không phải làm gì mà vẫn đủ sống, thì sao người ta lại phải đi làm?
Một mùa hè khi còn sống ở Vaasa, tôi đăng ký cho Be đi học vẽ. Đọc trên trang web của trường nghệ thuật, thấy nói có thể giảm 50% học phí cho người thu nhập thấp, tôi bèn hỏi phòng hành chính và được họ đưa cho một tờ khai để đến Kela xin xác nhận. Đến Kela, tôi ngã ngửa vì câu trả lời: Điều khoản giảm 50% học phí chỉ dành cho người thất nghiệp, còn mày dù thu nhập thấp nhưng vẫn tính là có việc làm, không áp dụng. Ơ, thế chẳng hóa ra là làm người thất nghiệp tốt hơn à? Lẽ nào phúc lợi xã hội lại khuyến khích người ta thất nghiệp?
Tưởng vậy mà không phải vậy…
Cứ trăn trở mãi về việc này, tôi bắt đầu tìm hiểu kỹ hơn. Đúng là trong một cộng đồng luôn có những kẻ lười biếng chây ỳ, lợi dụng chính sách để ăn không ngồi rỗi; nhưng về đa số, người Phần Lan không lười lao động. Khi thấy tôi mô tả bản thân trong CV như “một người lao động chăm chỉ và có tinh thần trách nhiệm cao”, bà giáo sổ toẹt (một cách hơi thô lỗ) và nói “Ở Phần Lan ai cũng lao động chăm chỉ và có tinh thần trách nhiệm cao, mày viết thế thì chẳng thuyết phục được ai”.
Đúng thật, tinh thần sisu – kiên cường, bền bỉ, không đầu hàng của người Phần Lan được thể hiện trong cả công việc. Họ làm việc âm thầm, không phô trương, nhưng rất nghiêm túc và có trách nhiệm. Họ coi trọng sự độc lập tài chính – nhận lương do công sức mình tạo ra luôn được xem là niềm tự hào. Và vì vậy, nghỉ việc hoặc thất nghiệp lâu dài là gánh nặng tâm lý với nhiều người.
Trong khi đó, hệ thống trợ cấp của Phần Lan được xây dựng dựa trên niềm tin và trách nhiệm: Chỉ những người từng đi làm, đóng bảo hiểm thất nghiệp hoặc đăng ký tích cực tìm việc mới được nhận trợ cấp. Người hưởng trợ cấp phải chứng minh họ đang chủ động tìm việc, tham gia các khóa đào tạo hoặc học nghề do TE-toimisto (Trung tâm việc làm) yêu cầu. Nếu từ chối việc làm phù hợp hoặc bỏ học nghề, trợ cấp có thể bị cắt ngay. Vì thế, trợ cấp không khuyến khích sự lười biếng, mà giúp người thất nghiệp có “đệm an toàn” để đứng dậy.
Mặt khác, Phần Lan hiện có tỷ lệ thất nghiệp 9,3%, tương đương 294.000 người, nhưng nhiều người trong đó không hề “ngồi chơi” mà đang học thêm kỹ năng mới để chuyển nghề. Vấn đề không phải họ không muốn làm, mà là không có việc để làm – vì cấu trúc kinh tế và vị trí địa lý khiến việc làm phân bố không đều. Nhất là trong giai đoạn khủng hoảng hiện nay, các công ty thường cắt giảm nhân sự hơn là tuyển mới, nên “thất nghiệp” chỉ là trạng thái tạm thời.
Thế nên, tôi chọn cách nhìn khác đi: Phúc lợi ở Phần Lan không nhằm “nuôi người lười”, mà là đầu tư vào con người. Một người mất việc hôm nay có thể được học lại nghề mới, rồi trở thành người đóng thuế trong tương lai. Hệ thống này có thể tồn tại là vì đa số người dân tôn trọng luật và có ý thức đóng góp lại khi có cơ hội. Đa số nhé, tức là vẫn có những thiểu số lợi dụng hệ thống phúc lợi đó để ăn không ngồi rỗi, đẻ sòn sòn mỗi năm một đứa rồi rảnh rang đẩy xe đi dạo phố. Nhưng nếu nhìn tổng thể, thì điều khiến một xã hội như Phần Lan vận hành được, không phải là tiền trợ cấp, mà là niềm tin rằng con người, khi được trao cơ hội, sẽ chọn đứng dậy thay vì nằm chờ sung rụng. Giống như chị hàng xóm của tôi.
No Comment