Đi tàu lậu vé: Tham bát bỏ mâm chứ khôn cái nỗi gì

Sau những ồn ào tranh cãi kéo dài đến mấy năm, một tòa án ở Tây Nam Phần Lan đã phán quyết người phụ nữ nhập cư 58 tuổi tội phỉ báng, kèm theo hình phạt tiền lên tới 12.000+ euros vì việc bà này đã chia sẻ video “phản ánh sai sự thật” lên mạng xã hội.

Vụ việc xảy ra từ năm 2020 ở ga tàu điện ngầm trung tâm Helsinki, khi hai thiếu niên da màu bị thanh tra giao thông của HSL phát hiện đi lậu vé và định ghi phiếu phạt. Một trong số đó, 17 tuổi, đã vùng bỏ chạy song bị nhân viên an ninh đứng cách đó không xa giữ được. Trong video mà người mẹ của thiếu niên này quay lại sau đó tán phát lên mạng xã hội, cậu ta bị khóa tay và ghì dưới đất. Người mẹ cũng đưa ra những bình luận hết sức tiêu cực, như thanh tra giao thông và nhân viên an ninh đã hành hạ con trai bà ta chỉ vì “màu da của nó”.

Theo báo cáo của HSL, cơ quan vận hành giao thông công cộng Helsinki, thiếu niên trên đã có hành động đe dọa nên thanh tra và nhân viên an ninh chỉ hành động theo đúng hướng dẫn. Song với sự nhạy cảm về “phân biệt chủng tộc” ở Phần Lan, đoạn video trên đã nhanh chóng trở thành tâm điểm chú ý cho các cá nhân lẫn tổ chức bảo vệ nhân quyền. Viên thanh tra giao thông và nhân viên an ninh, vì lộ diện trong ảnh lẫn video, trở thành đối tượng bị đe dọa trả thù công khai. Những tưởng áp lực dư luận sẽ khiến cơ quan công quyền phải chùn tay, nhưng phán quyết mới đây của tòa án đã gây sốc cho nhiều “nhà xã hội”. Ngoài mức “bồi thường danh dự” cho mỗi bên bị ảnh hưởng 6.000 euros, người phụ nữ trên còn phải nộp phạt mức tiền tương đương 60 ngày công lao động.

Dẫn dắt dài như vậy, nhưng tôi không hề có ý định bàn về phân biệt chủng tộc, hay đúng sai gì trong phán quyết của cơ quan tư pháp ở đây. Điều khiến tôi lưu tâm đến thông tin này, vì đó là một mức phạt quá “đau”. Đáng lẽ “thiệt hại” chỉ là 80 euros, nếu con trai bà ta chấp nhận nộp phạt cho hành vi đi tàu lậu vé. Và đáng lẽ họ chỉ phải tiêu mất 4,5 euros, nếu cậu ta mua vé trước khi bước lên tàu.

Hệ thống giao thông công cộng ở Phần Lan, cũng giống như các nước châu Âu khác, đã được tự động hóa từ lâu. Tại Helsinki, giao thông công cộng bao gồm tàu điện ngầm, đường sắt đô thị, xe điện, xe buýt và phà, được vận hành bởi HSL. Hành khách có thể mua vé tháng, vé ngày, vé tuần, hay vé lẻ theo từng chuyến hành trình một cách dễ dàng qua ứng dụng trên điện thoại thông minh, hoặc thẻ nhựa ở các điểm dịch vụ và cả cửa hàng tiện ích R-kioski ở khắp mọi nơi. Trừ khi bạn là du khách lần đầu đến Phần Lan và không tìm hiểu thông tin trước khi nhập cảnh, nói chung là chẳng có lý do gì để bảo “Tôi không biết mua vé ở đâu”.

Giả dụ, bạn là một người nước ngoài hoặc ở tỉnh lị xa xôi nào đó thuộc Phần Lan đến Helsinki chơi một đến vài hôm nhé. Bạn có thể mua vé ngày, tức là vé có giá trị trong vòng 24 tiếng đồng hồ kể từ lần kích hoạt đầu tiên, và bạn có thể đi bao nhiêu chuyến bằng bất cứ phương tiện nào tùy thích. Nếu di chuyển ít hơn thì mua vé chuyến, bạn cũng vẫn được thoải mái lựa chọn phương tiện nào mình thích trong tối đa 80-110 phút tùy khoảng cách. Chỉ cần tải app về, nhập số thẻ ngân hàng, chọn hành trình với điểm đi-điểm đến, ứng dụng tự đề xuất loại vé bạn cần mua. Thường thì không có trở ngại nào, song đương nhiên đôi khi máy móc cũng sai, và buộc bạn phải lặp lại việc đó vài lần. Còn nếu bạn đã sống ở Helsinki hay vùng lân cận, thì việc sử dụng phương tiện công cộng rõ ràng “dễ như ăn kẹo”.

Vấn đề là có những lý do khác khiến người ta bị hấp dẫn bởi hành vi không mua vé. Thứ nhất là trên tàu và xe điện không có người soát vé, bạn sẽ xuất trình bằng cách quẹt thẻ hoặc vé online vào thiết bị được lắp gần cửa lên-xuống các khoang. Gần như chẳng ai làm vậy, trừ mấy người già mực thước. Đối với xe buýt thì vé online sẽ được xuất trình cho tài xế, hoặc quẹt thẻ ở ngay cửa lên cạnh ghế bác tài. Dù vậy, vẫn có người lên bằng cửa sau, và tài xế chẳng buồn quan tâm người ấy có vé hay không, vì trách nhiệm của họ chỉ là lái an toàn, đúng tuyến, đúng giờ.

Không chỉ ở Helsinki hay mấy thành phố lớn ở Phần Lan, mấy nước loanh quanh châu Âu mà chúng tôi từng đến đều vậy cả. Thậm chí ngồi tàu liên vận từ Áo sang Hungary, từ Đức sang Bỉ cũng chẳng có ai hỏi vé. Người dân được giáo dục từ nhỏ, có ý thức công dân cao nên chấp hành nghiêm chỉnh, cơ bản là họ thấy không có lý do gì để không mua vé. “Thực ra cũng vì mức phạt cao lắm, gấp mấy chục lần, nên chẳng ai dại gì mà vi phạm”, đứa anh họ sinh ra bên Đức của con tôi giải thích trong lần đầu đưa nó đi tàu.

Nhưng thậm chí ngay cả khi đã biết điều này, tôi vẫn “tham bát bỏ mâm” để đến nỗi dính phải nỗi nhục to đùng ở Budapest. Vì ở Hung vẫn dùng vé giấy, tôi được một cô bé người bản địa hướng dẫn cách mua vé chùm tại máy tự động đặt trong ga trung tâm. Sau 2 ngày đi khắp nơi mà không cần phải lôi vé ra cho người ta check lần nào, đến ngày thứ ba thì tôi tiếc của, quyết định không mua nữa. Giá người ta soát vé ở lối vào thì chúng tôi đã không có cơ hội để phạm sai lầm, đằng này đến lúc xuống bến mới thấy mấy ông thanh tra đứng lù lù chắn lối ra. Dù mức phạt ở Hungary cũng vẫn “nhẹ nhàng” – 32 euros, nhưng cái giá lớn hơn rất nhiều là tôi vẫn mang theo nỗi nhục đó tới tận bây giờ. Và đương nhiên là không bao giờ dám lặp lại chuyện đó một lần.

Có điều, tôi biết vẫn còn nhiều người sẵn sàng chấp nhận rủi ro lắm, bằng chứng là HSL vẫn thất thoát 40 triệu euros mỗi năm tiền vé. (Mức phạt tăng từ 80 euros lên 100 euros vào đầu năm nay cũng vì họ “cáu tiết” với cảnh lậu vé vẫn diễn ra.) Thằng bé cùng tuổi với con trai tôi còn bảo nó chẳng bao giờ mua vé mà chỉ nạp tiền sẵn vào thẻ nhựa, nhỡ gặp thanh tra thì kêu là vừa lên rồi rút thẻ ra cà. Vẫn cái thói khôn vặt của người Việt được đem ra xài mọi lúc mọi nơi, nhưng tôi dặn con trai nhất định không được học theo vì “đi đêm lắm có ngày gặp ma”.