Góc khuất của “nền giáo dục tốt nhất thế giới”

Sẽ có ai đó nghĩ rằng tôi vô ơn khi chỉ ra những nhược điểm của giáo dục Phần Lan trong khi 2 con tôi vẫn đang được học miễn phí ở đây. Song mục đích của tôi không phải là “hạ bệ” nền giáo dục “tốt nhất thế giới” này, mà là để mọi người có được thông tin đa diện thay vì chỉ nghe theo những lời ngợi ca có cánh của bộ máy tuyên truyền.

Vậy nên tôi sẽ nói đến các ưu điểm trước.

Giáo dục Phần Lan được đánh giá là tốt nhất thế giới không phải vì chất lượng dạy và học, mà là do cơ chế tạo điều kiện tốt nhất cho bất cứ ai muốn học được học và học tập trọn đời. Sẽ rất bình thường ở đây nếu bạn thấy một bà dì tuổi ngũ tuần bước vào quán ăn và hỏi “có giảm giá sinh viên không?” rồi mở smartphone trình thẻ trên ứng dụng frank. Cũng nhờ cơ chế này mà tôi mới có cơ hội thực hiện ước mơ du học ở tuổi 40 khi đã là bà mẹ đơn thân có 2 con. Trước năm 2015, sinh viên quốc tế thậm chí còn được học miễn phí ở Phần Lan, còn hiện giờ do kinh tế khó khăn hơn, nhóm này cần có working visa nếu muốn được học mà không phải đóng tiền. Công dân Phần Lan thì được học đại học, trên đại học miễn phí bất cứ khi nào họ muốn, vì thế mà nhiều người đi làm một thời gian, thấy không phù hợp lại đăng ký học một ngành hoàn toàn khác và xin việc mới.

Để khuyến khích việc học, chính phủ Phần Lan cũng có rất nhiều ưu đãi khác nhau. Sinh viên được thuê nhà với giá thấp hơn thị trường (kể cả sinh viên quốc tế như tôi), thậm chí nhiều trường hợp còn được trợ cấp tới 80% tiền thuê nhà. Sinh viên được hưởng bảo hiểm y tế, hưởng giá ưu đãi ở hầu hết các nhà hàng, dịch vụ. Ở trường tôi còn có bữa trưa sinh viên siêu rẻ, 90 cent tương đương 23.000 VND. Suất ăn thông thường thì tối đa 3 euros so với mức trung bình là 9-10 euros.

Tiếp đến là các bậc học thấp hơn. Giáo dục phổ thông ở Phần Lan là hoàn toàn miễn phí đối với tất cả các trẻ em sống tại nước này, dù có quốc tịch hay không. Chính phủ chi 10.576 USD/năm cho mỗi học sinh tiểu học (lớp 1-6), 11.894 USD/năm ở cấp phổ thông cơ sở (lớp 7-9) và con số này là 18.129 USD đối với bậc trung học. Với khoản trợ cấp hào phóng này, trẻ em không chỉ được miễn học phí mà còn được bao cấp bữa trưa đảm bảo dinh dưỡng tối ưu, cùng toàn bộ học cụ, bao gồm máy tính xách tay hoặc tablet cá nhân. Các trường học cũng được trang bị “đến tận răng” với các studio học nhạc hay các phòng tập, nơi học sinh có thể mượn nhạc cụ hoặc dụng cụ tập thể thao ngoài giờ một cách dễ dàng.

Nhưng…

Đây chắc chắn là những gì cơ quan tuyên truyền không viết khi nhắc đến giáo dục Phần Lan. Các công ty tư vấn du học ở VN đang cố tìm cách đưa thật nhiều học sinh/sinh viên sang Phần Lan thì lại càng không nói tới. Đó là những góc khuất của nền giáo dục được xem là nhất thế giới này.

Khi mới sang Phần Lan, Vinh được xếp vào Onkilahden, một trường công nằm ngay ở trung tâm Vaasa. Tôi háo hức lắm, vì chị bạn sang trước một năm kể là “lương giáo viên cao, nên thầy cô bên này rất tận tâm”. Nhưng chỉ một thời gian sau, ngày nào đi học về thằng bé cũng kể các chuyện bức xúc ở trường. Nhiều nhất là “cô không chịu lắng nghe, chỉ khăng khăng ép làm theo đúng ý cô”. Việc nó phản biện bị coi là “thái độ tồi” hay “kiêu ngạo”. Sau một năm học tiếng, nó vẫn tiếp tục bị xếp vào lớp dự bị nơi những đứa trẻ đến từ Ukraine tị nạn chiến tranh hay một nước Trung Đông nào đó không-thèm-học, và cô giáo thì vẫn tiếp tục dạy những thứ vỡ lòng trong khi từ chối nguyện vọng được học chương trình cao hơn của nó.

Sau hơn 1 năm, tôi thấy rõ ràng là có một sự bất lực không hề nhẹ ở trường học nơi này. Thầy cô đang không-biết-phải-làm-gì hơn để duy trì nền nếp trường học, khi học sinh bản địa ngày càng nổi loạn còn dân tứ xứ kéo đến mỗi lúc một đông. Lên lớp 2, Minh bị một bạn người Ukraine cùng lớp đánh nhiều lần, tôi gửi thư đến giáo viên chủ nhiệm và hiệu phó nhưng không được trả lời. Tiếp tục phản ánh đến hiệu trưởng, vài ngày sau thì thầy hồi đáp: “Thật đáng tiếc. Đó là học sinh mới, và cậu ta làm như vậy với nhiều học sinh khác chứ không phải riêng Minh. Chúng tôi đang làm mọi thứ mà pháp luật cho phép để ngăn chặn tình hình, nhưng không thể làm gì nhiều hơn”. Và tình trạng đó vẫn tiếp diễn, đôi lúc tôi lại nhận được “báo cáo” từ nhà trường kiểu “hôm nay Minh va chạm với một bạn cùng lớp và bị đánh vào đầu. Minh đã được đưa lên phòng y tế kiểm tra”. Cơ bản là pháp luật không cho phép các thầy cô phạt học sinh, cùng lắm họ chỉ có thể gọi thằng bé hay bắt nạt đó lên nói chuyện, và gửi mail về gia đình nó.

Lớp mà Vinh học hồi năm thứ nhất ở trường cũ cũng có 2 thằng nhãi đến từ Somalia và Ai Cập. Tụi nó đến trường chỉ để phá phách, song việc duy nhất cô giáo chủ nhiệm có thể làm là phớt lờ. Nếu bị yêu cầu ra khỏi lớp, tụi nó sẽ ngồi yên và cười hô hố. Có lần bị cô trợ lý cầm tay kéo ra ngoài vì quá ồn ào, thằng Ai Cập gào lên “phân biệt chủng tộc” khiến cô sợ hãi buông tay. Sự bất lực khiến lớp học trở thành địa ngục cho những đứa trẻ nào muốn học đàng hoàng.

Song ở cấp học cao hơn, bọn trẻ nhập cư (biết thân biết phận) lại tỏ ra có kỷ luật hơn học sinh bản địa. Một người bạn của tôi kể rằng, tình trạng bắt nạt trong trường học ngày càng phổ biến, nhất là với nữ sinh. Theo tờ Riku.fi, có khoảng 15% học sinh ở nước này báo cáo về việc bị bắt nạt. Một thứ đáng ngại khác là việc dùng chất kích thích ở trường. Vinh từng thấy nhiều lần việc một nhóm nam sinh cùng chui vào buồng toilet với nhau dùng thuốc, một đứa thậm chí còn mời thằng bé dùng thử.

Chế độ “mỗi năm một lớp” dần dần không còn phù hợp khi học sinh Phần Lan bớt “ngoan” hơn, đang tạo ra những đứa trẻ “ngồi nhầm chỗ”. Saku, một người bạn làm trợ lý nhà trường tại Laihia cho tôi biết mình đã ngạc nhiên thế nào về sự khác biệt của học sinh thời nay so với thời cậu ấy. “Có những học sinh 14-15 tuổi mà không biết đọc, biết viết. Chúng lên lớp chỉ để dán mắt vào điện thoại. Không ai có thể ép chúng học được. Thầy cô không có quyền”, Saku kể. “Bố mẹ cũng không dám làm gì, đương nhiên là không thể bạt tai như thời bọn tao”.

Viết thêm một chút về bậc sau đại học mà tôi đang theo nhé. Không rõ các trường thuộc nhóm AMK quản lý đầu vào như thế nào, nhưng có một vài sinh viên quốc tế ở lớp tôi như lạc từ không gian xuống. Một lần làm bài tập nhóm với một đứa người Bangladesh, tôi muốn khóc luôn khi nó không biết bất cứ thứ gì dù là cơ bản nhất. Ở lớp đại học của cô bạn đồng hương người Việt cũng có vài nhân vật “lơ ngơ như bò đội nón”, chẳng hiểu làm thế nào để vượt được qua kỳ thi tuyển sinh. Giảng viên thì thiếu trầm trọng, có ông thầy người châu Phi nói tiếng Anh rất chán dạy mấy môn liền nhưng chẳng mấy khi lên lớp mà toàn cho “tự nghiên cứu”, đề cương khóa học thì copy từ môn này sang môn nọ mà quên không sửa cả tên.

Rõ ràng là các cơ quan truyền thông mới chỉ cho người ta thấy “một nửa cái bánh mì”. Nhưng như tôi nói từ đầu, tôi không định viết để đánh tụt thứ hạng giáo dục Phần Lan. Ở đâu cũng có “này” và “nọ”, đừng chỉ tô đậm vào những thứ hay ho vì bất cứ mục đích nào. Dù sao thì tôi cũng tạm thở phào khi Vinh chuyển sang một trường tư nhỏ hơn, nơi áp dụng triết lý “hướng tới cá nhân”, và về kể những chuyện hay ho sau mỗi ngày đến lớp. Cứ vui đã, sau này thế nào thì tính tiếp.